سخنی چند پیرامون تحقیق زبانها و گویشهای ایرانی
به خوانندگان معلوم است که اصطلاح زبانهای ایرانی منحط به زبان و گویشهای زبان مستعمل در ایران کنونی نمیباشد. تعبیر مذکور مربوط است به همهی زبانهایی که امروز در فلات ایران با آن‌ها ایرانینژادان تکلم میکنند. مثل فارسی ایران، افغانستان و ماوراءالنهر و جزیرهنمای هند، کردی، لوری، گیلانی، پشتو، آسی، تاتی، تالشی، بلوچی، زبانهای پامیری، یغنابی و غیره. دستآوردهای علم زبانشناسی اثبات نمود که زبانهای نامبرده، ریشه به زبان قوم قدیمی با نام آری ـ آریانی دارد. دورهی موجودیت این زبان، تقریبا از هزارهی سوم تا هزاری اول قبل از میلاد ادامه داشته است. ایراتوسفن، جغرافیاشناس یونان قدیم ( 267 ـ 192 قبل از میلاد) کشور میان هند و بینالنهرین را آریان مینامد. و اتمولوژی کلمهی ایرانی به صفت فلات قارهی آسیا از کلمهی آری مشتق گردیده است. چنانچه کلمهی آری در متون قدیم پارسی، به صورت آیریه و آیریه نام ثبت شده در عبارت آیریا، نام خشتره، یعنی ایران شهر یا کشور ایران، دچار میآید. یعنی صدای آ را به ای و ت به ه تبدیل شدهاند و قسم آم کلمهی مزبور حذف گردیده است. همین طور ایران شهر جایگزین عبارت فوق میشود.
تقریبا در هزارهی دوم قبل ازمیلاد اقوام آری به دو دسته، یعنی هند و ایرانی تقسیم میشوند. در این خصوص اوستا آثار خطی قدیمترین ایرانیان و ریگویدا یا ویدا، آثار خطی قدیمترین هندوان، شهادت میدهند.
بعدا انقسام و پراکنش خود قوم ایرانی (آریایی) در حدودهای فلات ایران، از هند و چین، بدخشان و قفقاز، بینالنهرین و آسیای مرکزی ادمه مییابد.
به طوری که آثار دورههای مختلف شهادت میدهند، هنوز در هزارهی اول قبل از میلاد بر اثر پراکنش نژاد ایرانی زبانهای متفرقه ظهور کردند. و مرور زمان، به تفاوت این گونه زبانها افزوده است. تفاوتها چنان صورت گرفتهاند که هم اکنون مقرر و معین نمودن تاریخ یکی بودن آن‌ها، سرآغاز پراکنش و تفاوتها، ناممکن گردید. با در نظر داشت تغییرات و تحولات کیفی زبانهای ایرانی را میتوان به سه مرحله تقسیم نمود:
1ـ دوران قدیم زبانهای ایرانی از لحظهی انقسام ایرانیان و هندوان آغاز یافته، تا قرنهای چهارم و سوم قبل از میلاد ادامه داشته است.
2ـ دورهی میانهی زبانهای ایران بلافاصله از قرنهای چهارم و سوم قبل از میلاد آغاز و تا قرنهای هشتم و نهم میلادی ادامه مییابد.
3ـ دورهی نو زبانهای ایرانی، از قرون هشتم و یا نهم میلادی (قرن دوم و سوم هجری) شروع شده و تا امروز ادامه دارد.
زبانهای دورهی قدیم و میانهی ایرانی از قبیل اوستایی، پهلوی، پارسی قدیم میانه، مادی، پارتی، سغدی، باختری، خوارزمی، خوتنی، اسکیف، سکایی و سرمتی و غیره، مجموعا زبانهای قدیم یا زبانهای مردهی ایرانی نامیده میشوند. البته این امر بیسبب نیست. زیرا اگر بعضی از زبانهای مذکور چون مادی، اوستایی، خوارزمی کاملا از بین رفتهاند، بعضی زبانهای دیگر به مثل فارسی قدیم، میانه، پهلوی، سغدی، اسکیف و سرمتی، بر اثر پذیرفتن تغییرات کیفی از استعمال خارج شده و جای آن‌ها را زبانهای جدید گرفتهاند. مثلا در ادامهی انکشاف به جای زبان فارسی قدیم و میانه، زبانهای فارسی مستعمل در ایران، افغانستان و ماوراءالنهر، تاتی، تالشی، گیلانی، جایگزین گردیدهاند.
ضمنا خاطر نشان کردن لازم است که حجم و سطح تحقیق زبانهای قدیم ایرانی، خیلی گوناگون میباشند، زیرا عدهی از این زبانها (اوستایی، فارسی قدیم و میانه، پارتی، سغدی و خوارزمی، سکایی و خوتنی) دارای آثار و نوشتههای متنوع بوده و از مادی، اسکیف و سرمتی، تنها اسم اشخاص، کلمههای جداگانه و نامهای جغرافیایی باقی ماندهاند.
یک سطح نبودن یادگاریهای خطی، در کار آموزش و تحقیق زبانهای نامبرده شواریهایی پیش آوردند که دربارهاش همان ابتدا، محققین و علمای مغرب و مشرق اظهار نظرها کردهاند. در جملهی دانشمندان کشورهای مختلف شرق شناسان سابق شوروی نیز سهم بارز خود را گذاشتهاند و نوشتههای خاصر مختصر تاریخچهی آموزش و تحقیق زبانهای ایرانی است.
1ـ زبان اوستایی. زبان یادگاری قدیمترین خطی خلقهای ایرانینژاد، یعنی «اوستا» را زبان اوستایی نامیدند. آن کتاب مذهبی بوده و دارای متن آیات دین زردشتی میباشد. قسمت قدیمترین اوستا متعلق به هزارهی دوم قبل از میلاد است. آن تنها در آخرهای هزارهی اول قبل از میلاد و خاصه در عهد ساسانیان به رسمالخط آرامی ثبت گردید. قابل یادآوری است که هنگام به رشتهی تحریر کشیدن متنها به آرامی، زبان مزبور، کیها از استعمال افتاده بوده است. هر چند آیهها به نحوی خوانده میشدهاند، کسی به زبان آن مکالمه نمیکرد. دست خطهای اوستا که مورد مطالعه و آموزش محققان قرار گرفتهاند، مربوط به قرنهای هفت و هشت هجری میباشند و قدیمترین دست خط آن در سال 1678 میلادی خوش نویسی شده است. تحقیق علمی زبان کتاب مقدس از قرن هیجده (دوازده هجری) آغاز مییابد.
سال 1771 آنکتیل دیو پرون، دانشمند فرانسه یکی از دست خطهای اوستا را در هندوستان دریافت نموده، به فرانسوی ترجمه میکند و خصوصیات زبانی متن را شرح میدهد. بعدا یک گروه زبانشناسان (ف. بوپ، ر. راسک، ای. بیورنوف) مواد زبان اوستا را در جریان آموزش زبانهای هند و اروپایی (به گونهی مقایسه) استفاده بردند.
فر. شپیگل، دانشمند آلمانی طی سالهای 1802 ـ 1863 در مورد خصوصیات آوایی و شرح لغات اوستا (ترجمهی قسمتهای واندیداد، ویسپرد ویسنا) اثر سه جلدی تالیف مینماید.
در روسیه به طور عمومی آموزش زبان اوستا را پروفسور ک.ا.کوسوویچ در دانشگاه پتربورگ آغاز میکند. سال 1861 دانشمند نامبرده کتابی را تحت عنوان «چهار مقاله از زند اوستا» با ترجمه، شرح صرفی و ترانسکریپسیون (صورت آوایی) انتشار میدهد.
نصوص متن اوستای سال 1864 فر. یوستی، دانشمند آلمانی حاوی لغت و گرامری زبان اوستا بود. یکی از بهترین کتاب به تحقیق اوستا بخشیده شده، کتابهای در تحقیق اوستا کتاب تعلیمی و. گیگر، دانشمند آلمانی میباشد که سال 1879 منتشر گردیده است.
سال 1892 کتاب ا.و. یاکسون که در آن خصوصیات زبانی اوستا در مقایسه با سانسکریت مورد بررسی قرار داده شده بود، به زبان انگلیسی انتشار مییابد.
فر. باتولومی، ایران شناس معروف آلمان در پایان قرن 19، مشغول به تحقیق اوستا میشود و در نتیجه، به تالیف سه اثر پرارزشی که میانشان «قاموس زبان ایرانی قدیم» در سال 1940 دارای مقام خاصه است، کامیاب میگردد. در اواخر قرن 19 تهیه شدن ترجمهی کامل انگلیسی اوستا همراه با شرح خصوصیات صرفی زبان آن از جانب ج. دارمستیتر در سالهای 1892 ـ 1893، هم‌چنین تهیهی متن انتقادی اوستا با سعی و کوشش گ. گلدنیر شایان ذکر است.
صف محققین زبان اوستایی در قرن 20، خیلی افزوده شد. چنان چه در آلمان خ. ریخلت، خ. یونکر، ن. خارتیل، خ. هومباخ، در فرانسه ر. بنوینیست، ژ. دیوشن، گیلی من، در انگلستان، و هنینگ، خ. بیلی، گرشیویچ، در لهستان کوریلوویچ، در کشورهای اسکاندیناوی گ. مورگن سترنه، ا. کریستنسن، ک. بار، خ. نیوبرگ، در هندوستان انکته شرپا، در آمریکا اسمیت و در شوروی سابق ا. ا فریمان، وای،آبایف، ای. برتلس، س. ن. سوکولوف و دیگران به حل مسایل گوناگون اوستا، از جمله خصوصیات زبانی آن همت گماریدهاند. مثلا ر. بنوینیست دانشمند فرانسوی یکی از تالیفاتش را صرفا به تحلیل مصدر زبان اوستا بخشیده است. مستشرق س. ن. سوکولوف در کتاب خود تخت عنوان « زبان اوستایی» (سال 1961) بخشهای گوناگون صرف، از جمله مصوتها، صامتها، اسم و فعل، عبارت و جملات زبان اوستا را مورد بحث و بررسی قرار داد. کتاب تعلیمی « زبان اوستا» (1964) که متعلق به قلم دانشمند نامبرده است از نخستین کتاب تعلیمی شوروی سابق در این رشته میباشد.
در سالهای 70 ـ 60 قرن کنونی به خزینهی اوستا شناسی دو اثر عالم، یعنی سانکتپتربورگی و س. ن. سوکولوف وارد شد تحت عنوان « زبان اوستایی» (1963) و «زبان اوستا» (سال 1972) که اولی دایر به خصوصیات آوایی و صرف و نحو بخشیده شده و بعدی در شرح و تفسیر متن، نصوص با ضمیمهی لغت ارایه گردیده بود.
موضوع اوستا بعدا در کتاب ای. س. براگینسگی « میراث ادبی ایرانیان»، مسکو 1984 نیز بررسی شده است. در آن به ویژه جهتهای زبانی، آنتروپونیوم و نامهای جغرافیایی مورد بحث قرار گرفتهاند.
در این اواخر، ج. م. ستبلین ـ کامنسکی به تفسیر نام رستنیها در اوستا دست زد و کتابی را تحت عنوان « رستنیها در اوستا»، لنین گراد 1986 به طبع رسانید. اینچنین ترجمه متن روسی اوستا بصفت نصوص در انتخاب این دانشمند سال 1990 در انتشارات معارف شهر دوشنبه به طبع رسید.
2) زبان فارسی قدیم. این زبان منصوب به هزارهی اول قبل از میلاد بوده توسط متن نوشتههای شاهان هخامنش (قرون 7ـ3 قبل از میلاد) تا زمان ما حفظ گردیده است. از جمله نمونه های آن را ما در آثار خطی نوشته های میخی اریه رمنه و ارشم(همدان)، کروش (پاسارگاد، نزدیکی شیراز)، دارا (کوه بیستون میان همدان و کرمانشاه)، نقش رستم و نوشتههای کسری اول (سوزه)، نوشته های ارتکسرکس اول و غیره دیده میتوانیم. چنان که در بالا اشاره کردیم، زبان فارسی قدیم با رسمالخط میخی ثبت شده است. نخستین مراتبه راجع به خط میخی هرودوت مورخ یونان باستان در قرن چهارم قبل از میلاد یادآور میشود. آن تنها از قرن هفده (یازدهم هجری) دقت مسافران اروپایی را که از کشور ایران دیدن میکردند، به خود معطوف مینمود. سال 1621 یک نفر سیاح ایتالیایی به اسم پترا دالهوله سطری چند از این عاملات را نوت گرفته و به نیاپول فرستاد. کمی بعد چادرین (سال 1711) کارستین نیبور (سال 1860) بدون سر فهم رفتن ]درک[ مطالب، پارهای از متن را به طبع میرسانند. تنها در پایان قرن 18 ک. نیبور و آ. گ. تیخسن به نتیجهای میرسند که خط نوشتههای میخی بایستی از چپ به راست خوانده شود. فریدریش میونتریک نفر دانمارکی تنها مربوط به عهد هخامنشیان بودن سیستم خط میخی را مقرر ساخت. شخصی که واقعا نوشتههای نامبرده را خوانده توانست، جورج فریدریش گروتیفند، معلمی از گتنگن آلمان بود. او بار اول نتیجهی تحقیق خویش را سال 1802، به جمعیت علمی گتینگن ارایه نمود. با از سر ره برداشته شدن موانع عمده، در نیمهی اول قرن 19 علماء به درک نمودن خصوصیات زبانی متون کوشیدند، ناشران نخستین متون فارسی قدیم را (رائولینسان از انگلستان، بیورنوف از فرانسه، ک. شپیگل، ک. کوسوویچ، تولمان) طبع و نشر نمودند.
تذکر باید داد که در تحقیق زبان فارسی قدیم خدمت تولمان و دکنت، بزرگ است. تولمان سال 1908 کتابی را تحت عنوان« زبان فارسی قدیم» به طبع رساند. این کتاب حاوی ترجمهی انگلیسی، شرح لغات و ترکیب اصوات، صرف و نحو بود.
تحقیق و آموزش زبان فارسی قدیم پس از انقلاب سال 1917 در روسیه با اهتمام دانشمندان ک.گ زالمان ا. ا فریمان، و ای. آبایوف، و. و. استرووه و دیگران صورت میگرفت. همزمان تدریس آن در دانشگاههای مسکو، لنینگراد، باکو، تفلیس، اروان، تاشکند و دوشنبه مقرر گردیدند.
راجع به زبان فراسی قدیم و هم اوستا تحقیقات پروفورسل. گ . گرتسنبرگ ، جالب دقت است. او از این زبانها برای حل یک عده مسایل همه زبانهای هند و اروپایی استفاده میکند. ثمرهی همین تحقیقات بوده که کتاب «لحن و جدل در زبانهای هند اروپایی» (لنین گراد، 1982) منتشر گردید.
مسایل زیاد زبانهای اوستایی و فارسی قدیم به طور همه جانبه مورد نظر تحقیق س. ن. سوکولوف قرار گرفت. آن‌ها را میتوان در صفحات کتاب «مبانی شناخت زبانهای ایرانی» (مسکو 1979) پیدا نمود.
3ـ زبان فارسی میانه. این زبان شکل کیفیتا تغییر و تحول پذیرفتهی همان زبان فارسی قدیم است. سرچشمههای آن بیشتر در نمود مختلف خطی محفوظ ماندهاند.
به زبان فارسی میانه دانشمندان غربی هنوز در آغاز قرن 18 حسن توجه کرده بودند. آنکتیل دیوپرون، محقق فرانسوی اولین بار کتاب « بندهشن» را منتشر میسازد. شرق شناس نامبرده به خاطر تحقیق از هند با خود « فرهنگ پهلویک» و « فرهنگ آئیم» را به فرانسه میآورد و اسرار خط آرامی آشکار میشود.
دستیابی به قرائت خط آرامی، به سولوسترده ساسی، آ.گ. تیخسن، م. هاوگ، ر. ویشت، نیولدکی، آندریاس و دیگران و دیگر دانشمندان امکان تحقیق فراوان علمی داد. نتیجتا « اوستا» با آوانویسی اروپایی از جانب اشپیگل، « ارده ویرف نامغ» از جانب هاوگ، « دینکرد» از جانب پ.ب. سنجانا، «کارنامغ»، از جانب ی. ک. آنیتا به طبع رسانیده شدند. به اکثر کتب نامبرده لغات، مختصر صرف و نحو نیز ضمیمه کرده شد. ک. گ. زالمان، ا. برتلمی، ی. بلوخه، از جمله ی محققین زبان فارسی میانه در نیمهی دوم قرن نوزده میلادی میباشند. در این دوره کتاب ک. گ. زالمان « زبان فارسی میانه» قابل ذکر است. در کتاب نامبرده آوا، لغات، صرف و نحو زبان فارسی در مقایسه با زبانهای دیگر شرح گردیده است.
هم‌چنین در جلد دوم کتاب « مبانی شناخت زبانهای ایرانی»، مسکو، 1982 تصویر همه جانبهی زبان فارسی میانه که به قلم و.س. راستورگویوا، و ی. ک. مویاچانوا متعلق است، شامل گردیده. از کتبی که راجع به زبانهای قدیم ایرانی در تاجیکستان به طبق رسیده است. اثر اردشیر کریماف «نصوص زبان پهلوی» (دوشنبه، 1972) و رستم جوره یوف «اتیمولوژی صد کلمه» (دوشنبه، 1965) را میتوان نام برد.
البته دورهی بعدی یا فارسی جدید توجه محققان و دانشمندان زیاد جهان و وطنی را به خود جلب کرده است و در رشتهی آموزش، تحقیق و تدقیق زبان فارسی کامیابیهای بزرگ علمی به دست آمده است. همزمان با ادامهی تحقیقات ادامهی تحقیقات دامنهدار در باب تاریخ زبانهای ایرانی نیز ادامه دارند. با وجود همهی این شمار زیاد عالمان و دانشمندان در رشتهی زبانشناسی و عموما ایرانشناسی موفق به کشفیات تازه به تازه میشوند.
(مردم گیاه ـ گاهنامهی علمی و عامهای فرهنگ مردم ـ سال دوم شماره 1ـ2 سال 1994
(1373) ـ چاپ خانه پیوند ـ جمهوری تاجیکستان )
برگرفته شده از سایت www.ariarman.com